Ο Μανώλης Χιώτης, το τετράχορδο και οι Αφοί Παναγή

Γνωρίζουμε ότι μορφές μπουζουκιού με περισσότερες από τρείς διπλές χορδές (τρίχορδο), προϋπήρχαν του Μανώλη Χιώτη. Για παράδειγμα σύμφωνα με μαρτυρία του οργανοποιού Αράμ Τσακιριάν, ο παλαιός τεχνίτης οργανοποιός Γρηγόρης Κοβουσιάδης (τον οποίο αναφέρει και ο Μάρκος στην Αυτοβιογραφία του) είχε φτιάξει στον Αργύρη Βαμβακάρη (αδελφό του Μάρκου) ένα 10-χορδο μπουζούκι.

Όμως το τετράχορδο μπουζούκι στη μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα (κούρδισμα Ρε-Λα-Φα-Ντο), είναι απολύτως σίγουρο ότι καθιερώθηκε από τον Μανώλη Χιώτη τη δεκαετία του ’50.

Εφημερίδα ‘ΕΜΠΡΟΣ’ 6-9-1961

Αρκετό καιρό τώρα στριφογύριζε μέσα μου το ερώτημα με ποιόν οργανοποιό άραγε να συνεργάστηκε ο Χιώτης για να το φέρει στην τελική του μορφή;

Στις αναζητήσεις για την απάντηση, έβρισκα διάφορες εκδοχές και παραπάνω από ένα  οργανοποιούς διεκδικητές της πατρότητας του τετράχορδου. Για παράδειγμα στην ιστοσελίδα  www.zozef.gr στο Ιστορικό αναφέρονται τα εξής:

«Ο Ζοζέφ Τερζιβασιάν (1916-1999), διάσημος οργανοποιός στην Ελλάδα, κατασκεύαζε χειροποίητα μουσικά όργανα, κυρίως μπουζούκια. Εγινε διάσημος για την υλοποίηση – μαζί με τον βιρτουόζο του μπουζουκιού Μανώλη Χιώτη – του οκτάχορδου μπουζουκιού που μεταμόρφωσε το παραδοσιακό εξάχορδο και το κατέστησε ένα κλασικό ορχηστρικό όργανο.»

Το θέμα είναι ότι σύμφωνα με μαρτυρία σε μένα προσωπικά, της κόρης του παλαιού οργανοποιού Γιώργου Παναγή,  ο Μανώλης Χιώτης μετά το ξενύχτι στο κέντρο που δούλευε, περνούσε με την Κάντιλακ που είχε τότε, πρωί-πρωί από το σπίτι τους στο Φάληρο και έπαιρνε τον πατέρα της για να πάνε να συνεχίσουν την προσπάθεια να φτιάξουν το τετράχορδο.  Ήταν απολύτως σίγουρη ότι οι Παναγήδες κατασκεύασαν το τετράχορδο με οδηγίες του Χιώτη. Επίσης από άλλες πηγές έμαθα ότι ο Χιώτης έπαιζε κυρίως με όργανα των αδελφών Παναγή. Αν και αυτό ήταν ακόμα μια σοβαρή ένδειξη, δεν αποτελούσε και απόδειξη. Εξ άλλου όλοι  οι μουσικοί συχνά απευθύνονται σε διάφορους καλούς οργανοποιούς. Έτσι κάποια χρονική στιγμή, ο Χιώτης έπαιξε και με όργανα που είχε κατασκευάσει ο Οννίκ Τσακιριάν. Η κατάσταση έμοιαζε μπερδεμένη.

Να όμως που έφτασε η στιγμή να ξεκαθαρίσει πλήρως το τοπίο. Και η πράξη αυτή γίνεται με τον πιο επίσημο τρόπο, από τον ίδιο τον Μανώλη Χιώτη. Μετά από αρκετές αναζητήσεις, ανακάλυψα μια συνέντευξή του στην εφημερίδα «Εμπρός» στις 9-9-1961.  Την συνέντευξη υπογράφει ο συνεργάτης της εφημερίδας Σταμάτης Φιλιππούλης. Το επίμαχο κομμάτι του δημοσιεύματος είναι το εξής:

{ …….

«Άκουσα ένα δίσκο του Μάρκου Βαμβακάρη. Μου άρεσε ο ήχος που κατ’ευθείαν έφθανε στην καρδιά μου. Ζήτησα να γνωρίσω αυτό το όργανο. Όταν τόπιασα στα χέρια μου, μου φάνηκε σαν να είμαστε φίλοι από καιρό. Μόνο που ο «φίλος» ήταν «ημιτελής». Δηλαδή είχε τρεις χορδές κι εγώ, στα χρόνια που ακολούθησαν, σκεφτόμουν πώς να του δώσω άλλη μια χορδή να γίνει σωστό όργανο. Και τελικά το κατάφερα…»

Έτσι το 1955 το μπουζούκι με τις τρείς χορδές του «ρε,λα,ρε» αλλάζει σε «ρε, λα , φα, ντο» και με την ευκαιρία αυτή ο Μανώλης παίρνει και σχετικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας.

Κατασκευαστές του νέου μπουζουκιού ήταν οι θαυμάσιοι οργανοποιοί αδελφοί Παναγή, μαέστροι στο είδος τους.

………}

Μάλιστα παρακάτω  αναφέρεται ότι ο Χιώτης λόγω του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, αρχικά απαγόρευε στους Παναγήδες να πουλάνε τετράχορδα μπουζούκια σε άλλους μουσικούς. Στη συνέχει όμως έδωσε την άδειά του ώστε το νέο όργανο «να γίνει κτήμα όλων».

Τετράχορδο μπουζούκι κατασκευής Αφών Παναγή

Στο ίδιο δημοσίευμα αναφέρεται ότι ο Χιώτης ήταν ο πρώτος Έλληνας μουσικός που εισήγαγε ηλεκτρική κιθάρα στην Ελλάδα το 1947, και ο πρώτος που έκανε το μπουζούκι του ηλεκτρικό.

Οι Αδελφοί Παναγή λοιπόν, το 1955!

Ποιοί έφτιαχναν τα όργανα του Μάρκου Βαμβακάρη;

Πρόσφατα ξανακοίταξα την Αυτοβιογραφία του Μάρκου (Μάρκος Βαμβακάρης – ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – Α.Βέλλου-Καϊλ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978). Στη σελίδα 263 η συγγραφέας Αγγελική Βέλλου-Κάϊλ, ρωτάει το Μάρκο για του οργανοποιούς που γνώρισε. Νομίζω ότι η απάντηση του Μάρκου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και γι αυτό το λόγο μεταφέρω αυτούσιο το σχετικό απόσπασμα .

Ερώτηση: Ποιά ήταν τα ονόματα αυτών που γνωρίζατε που κάνανε μπουζούκια κι από πού ήτανε ο καθένας?

Απάντηση: Πρώτα πρώτα εγνώρισα έναν πατριώτη μου Συριανό, που ‘χε κάνει 20 χρόνια φυλακή, ονομαζόμενος Κωσταντής Ντέλης. Έβγαλε τα καλύτερα μπουζούκια αυτός εδώ. Ήτανε άσσος στα μπουζούκια. Μέχρι τώρα τα μπουζούκια αυτουνού που υπάρχουνε τ’ αγοράζουνε, όπως ήτανε τα βιολιά του Στραντιβάριους. Αυτός έκανε και γόνατα, αλλά και από τα κολλητά. Ήτανε και άλλοι πολλοί που κάνανε όργανα, και κιθάρες και μπουζούκια. Είπαμε, από τη φυλακή εβγήκε ο Ντέλης και τον εγνώρισα εδώ στον Περαία κατά το 1930. Όταν εβγήκε ο Ντέλης από τη φυλακή, έπιασε εκεί στου Καραϊσκάκη, εκεί που ήτανε η αβέρτα πού ‘τονε οι παπατζήδες, οι πουτάνες, μην τα ρωτάτε, ένα μικρό μαγαζάκι, πολύ μικρό, κι άρχισε να κάνει όργανα. Επήρε ψυχογιό ένα παιδάκι μικρό, τον Ζοζέφ. Κι αρχίνησε να τον μάθει και να του πεί και το μυστικό της τέχνης. Και από τότε πέρασαν πέντε δέκα χρόνια, πέθαν’ αυτός και παράμεινε η τέχνη την οποία τώρα την κατέχει αυτός ο Ζοζέφ. Εκεί πάνε και παραγγέλνουνε οι καλύτεροι από τα μπουζούκια και τ’ακριβότερα μπουζούκια. Ωραία μπουζούκια. Πολύ μάστορας δηλαδή. Εγώ κρατώ μπουζούκι αυτουνού, και τα παιδιά μου αυτουνού μπουζούκι κρατούνε, του Ζοζέφ.

Εγώ είχα πολλά μπουζούκια του Ντέλη, είχα αλλά τα πούλησα. Τον καιρό που μάθαινα εγώ μπουζούκι ερχότανε εδώ αθρώποι. Θα μου μάθεις μπουζούκι; Θα σου μάθω. Πρέπει να αγοράσω μπουζούκι; Έχω εγώ μπουζούκι. Τα πούλαγα και έπαιρνα άλλα εγώ. Δεν τά ‘χω κρατήσει.Τώρα έχω πέντε έξι χρόνια και δεν παίρνω γιατί είχα κονομήσει ένα ξύλο μουριάς από τζαμί τούρκικο. Αυτό το είχα φέρει από την Άνδρο που πήγα και έπαιξα. Κι εκεί είδα μια γυναίκα και το ‘κοβε κάθε μέρα και το ‘παιρνε. Τι είναι αυτό; Να, λέει, ήτανε σ’ ένα τζαμί. Μεγάλο, πολύ μεγάλο, μακρύ δεκαπέντε δέκα μέτρα μπορώ να σου πώ ήτανε. Ήταν χρήσιμο ξύλο, χιλίων χρονών. Αυτά τα μπουζούκια από δώ, τα κόκκινα, είναι πολύ παλιά τα ξύλα τους, μουριές μαύρες. Όσο πιο παλιά τα ξύλα, τόσο πιο καλά. Και με τα χίλια δυό λοιπόν της παίρνω ένα κομμάτι, και όταν ήλθα εδώ πέρα έκανα έξι μπουζούκια, έξι. Άλλα μου ‘κανε ο Ζοζέφ, άλλα μού’ κανε ο Γρηγόρης. Ο Γρηγόρης κι αυτός Μικρασιάτης.

Είναι πολλοί αυτοί που κάνανε μπουζούκια. Είναι ένας άλλος Αρμένης. Ύστερα εγνώρισα έναν άλλονε εδώ στα Χιώτικα του Πειραιώς πού ‘χε και δυό παιδιά, κι αυτά εμάθανε τη δουλιά του. Έχω ξεχάσει τα ονόματά τους. Αυτοί ήτανε από τα Δωδεκάνησα, αλλά από τη Μικρά Ασία. Μπουζούκια και κιθάρες κάναν αυτοί, καλοί μαστόροι. Αλλά τον Ντελή δεν τον πιάνανε. Και στην Αθήνα τρεις τέσσερις που κάνανε μπουζούκια.Οι ίδιοι μαστόροι κάνουνε και τους μπαγλαμάδες, αλλά περισσότερο οι κατάδικοοι των φυλακών τα σκαλίζανε αυτά και κρατάνε πολλά χρόνια.

…………………

Για τον Κωσταντή Ντέλη δυστυχώς δεν γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία εκτός από αυτά που αναφέρει ο Μάρκος.

Ο Ζοζέφ είναι προφανώς ο Ζοζέφ Τερζιαβασιάν του οποίου παρόλο ότι υπάρχουν κάποιες ελάχιστες φωτογραφίες και το βίντεο που αναφέρεται στη γνωριμία του με τον Τσιτσάνη, ακόμα και γι αυτόν δεν υπάρχουν στην ουσία λεπτομερή βιογραφικά στοιχεία.

Ο Γρηγόρης πιθανώς να είναι ο Γρηγόρης Κοβουσιάδης (γνωστός τεχνίτης της εποχής) ή ο Γρηγόρης Απαρτιάν που ήταν και αυτός πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία.

Όσο για τον οργανοποιό με τα δυό παιδιά του που αναφέρει ο Μάρκος, πολύ πιθανόν να είναι ο Πανηγύρης Παναγής με τους δύο γιούς του Γιώργο και Βασίλη που πράγματι είχαν δεσμούς με τα Δωδεκάνησα. Όταν το 1922 ο Πανηγύρης Παναγής εκπατρίστηκε από την Μάκρη της Μικράς Ασίας, πριν να εγκατασταθεί μόνιμα στον Πειραιά,  είχε αρχικά πάει στη Ρόδο όπου είχε κάποιους συγγενείς και φίλους.